گبه چیست و انواع آن کدام است؟ تفاوت گبه با گلیم و فرش در چیست؟
گبه چیست؟
گبه یکی از انواع زیراندازها است. گبه یا قالیچه خرسک فرشی از جنس قالی است که معمولاً در اندازه کوچک توسط عشایر لر و قشقایی بافته می شود بطوریکه امروزه در همه جای دنیا طرفداران بیشماری را به خود جلب کرده.
گبه پرزهای بلند دارد و در بافت آن شمار پود بیشتری به کار می رود که تأثیر چشمگیری بر نرمی گبه می گذارد. تعداد پود برخی از گبه ها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها گاهی تا یک سانتی متر هم می رسد. وزن گبه به طور متوسط در هر متر مربع ۳ کیلوگرم می باشد.
تاریخچه فرش گبه
میتوان گفت تاریخچه پیدایش و تولید گبه به زمان انسان های اولیه برمیگردد چراکه آنها در ابتدا از پوست حیوانات مختلف به عنوان زیرانداز خود استفاده می کردند و به مرور زمان و با کسب تجارب توانستند از پشم حیوانات اهلی نخستین زیراندازهای تار و پودی را تولید کنند که یکی از آنها گبه میباشد.
معنی گبه در قدیم و حال
معنی گبه با گذشت زمان دچار تغییر و تحول شده است. در حال حاضر معنای ضخیم و زمخت می دهد. به دلیل این که دارای پرزهای بلند است و تعداد پودهایی که در بافت آن به کار رفته بین 3 تا 8 عدد می باشد. ظاهرا معنی سابق کلمه گبه، قبیح و به معنای زشت و معمولی بوده و گاهی کلمه گایر را نیز به آن نسبت داده اند که معنای محافظ را در بر داشته است. اما گفته می شود که این واژه در اصل به معنای خام، طبیعی یا دست نخورده است. هم چنین کلمه خرسک نیز برای این نوع قالی به کار می رود.
خواستگاه اصلی بافت فرش گبه
گبه از جنس همان قالی میباشد با این تفاوت که در اندازه های کوچکتر و با پرزهایی بلندتر تهیه میشود و عمدتا هنر دست عشایر مناطق مختلفی چون بوشهر، شیراز، خراسان و … میباشد و در واقع جزو سرمایه اصلی این مردم محسوب میشود.
لازم به ذکر است استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبه بافی را میتوان از پیشگامان این هنر در ایران دانست. این منطقه شامل ایل نشینانی چون ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری میباشد و میتوان با جرات گفت که گبه های بافت ترکان قشقایی فارس از بهترین هاست بطوریکه در خارج از کشور نیز از اعتبار خاصی برخوردار میباشد.
از دیگر مراکز مهم بافت گبه می توان از دو گنبدان، باشت، تل گر، چشمه بلقیس، ده شیخ و چرام در شهرستان کهکیلویه، ده علیا و ده سفلی علیا، برازجان و حوزه های روستایی شول و ده کهنه از استان بوشهر نام برد.
نوع بافت و مشخصات گبه
از تفاوتهای اصلی گبه با فرش یا قالی را میتوان در عواملی دانست چون سایز ، بلندی پرزها که بعضا به یک سانتیمتر هم میرسد ، شمار پود بیشتری که در آنها به کار می رود که البته خود عاملی برای نرم بودن گبه ها نیز محسوب میشود.
خوشبختانه یکی از عواملی که سبب شده گبه ها را بتوان در انواع مختلف طرح و نقش یافت ، نقش پردازی سنتی و ذهنی بافندگان آن است چراکه در بافت این نوع از زیر انداز ها هیچ گونه نقشه ای وجود ندارد و هر بافنده ای هرآنچه در ذهن خود دارد را به مرحله اجرا در می آورد به همین علت با جرات می توان گفت اگر میلیون ها گبه را در کنار هم قرار دهید باز هم محال است در بین آنها دو گبه با مشخصاتی کاملا یکسان پیدا کنید همین نکته نیز از دیگر مشخصه های با ارزش هنری این کالا میباشد.
این نوع قالی عمدتا به شکل فارسی باف و بر روی دار های زمینی بافته میشود ؛ با این حال ممکن است گاهی و در بعضی مناطق به روش ترکی باف نیز تهیه شوند. با وجود تنوع زیاد طرح و رنگ در گبه ها با این حال میتوان گفت زمینه گبه های تولیدی مناطق مختلف ایران اکثرا دارای رنگ های روشن نظیر سفید ، کرم یا شیری میباشد. بافت گبه معمولا به وسیله ی پشم خودرنگ مخلوط با موی بز صورت میگیرد. این پشم ها پس از شستشو ریسیده و تابیده می شود و سپس برای بافت مورد استفاده قرار میگیرند.
انواع مدل فرش گبه
- گبه شیر دارای طرحی است که در اسلام و ایران از جایگاه والایی برخوردار بوده و هم چنین نماد بزرگی، جلال و شوکت بوده و در مذهب، سنبل متانت و شجاعت نیز می باشد.
- گبه خشتی از دیگر نگاره های کاربردی با قاب های متعدد است که هر یک شکلی متفاوت و یا هماهنگ با سایر اشکال را در خود جای داده است. انواع نقش های هندسی به کار رفته در این طرح خاتم کاری، هندسی، نقوش ستاره ای، پرندگان و درخت گل می باشد.
- ترنج که نام دیگر آن در فارسی حوض است، در وسط طرح حوض گبه به کار می رود و دارای انشعاباتی چون گلبرگ و غنچه در اطراف آن می باشد.
- گبه طرح ایلاتی دارای انواع قشقایی، تفرش بختیاری، هیبت لو، کردی و لری می باشد که کاملا حاصل ذهنیت انتزاعی مردم عشایر و ایلات و همین طور متناسب با فرهنگ قومی آنان بوده است. این نگاره ها که شامل گل، درخت و گیاه هستند در کاردهای مربع، مستطیل، لوزی، دایره و بیضی شکل قرار می گیرند.
- گبه طرح درختی نیز از جمله نگاره های متداول در میان عشایر بوده است. در این بین بید مجنون نشانه ملال و اندوه و درخت سرو مظهر نشاط و مسرت می باشد.
- گبه هندسی انواع نقشه ختایی، خاتم شیراز، جوشقانی، محرمان، ستاره و قابی را شامل می شود.
- گبه طرح چهار فصل، گبه گل، اردک و ابرش از دیگر نقشه های موجود است که هر کدام زیبایی و نمادشناسی مخصوص به خود را دارند.
البته طرح های دیگری نیز وجود دارند که نام های مختلفی داشته و به تبع آن مظهر موارد متفاوتی نیز هستند که ما در این جا به چند مورد از رایج ترین آن ها اشاره کردیم.
نکاتی برای خرید گبه
نکته ای که وجود دارد این است که اگر الیاف یک گلیم رنگ طبیعی داشته باشد، در مقابل تابش مستقیم آفتاب زیاد آسیب نمی بیند اما اگر الیاف با رنگ شیمیایی رنگ شده باشد مخصوصا اگر نامرغوب هم باشد خیلی سریع در مقابل تابش مستقیم آفتاب رنگ پریده می شود و از بین میرود.
برای اینکه بتوانیم رنگ طبیعی الیاف را از رنگ مصنوعی و شیمیایی یک فرش تشخیص دهیم، ابتدا باید به این نکته توجه داشته باشیم که رنگ شیمیایی بسیار پر رنگ و جیغ است ولی رنگ طبیعی نوعی پختگی دارد و این باعث میشود که کمتر به چشم آید؛ دوم اینکه به یاد داشته باشید که موقع خرید حتما همراه خودتان یک تکه پارچه سفید مرطوب یا یک تکه ابر خیس داشته باشید و قبل از خرید گبه و همچنین پرداخت پول، آن را روی فرش مورد نظرتان بکشید؛ اگر رنگی شد یعنی رنگ مصنوعی است.
تفاوت های گبه و گلیم دستباف
در ادامه مواردی که به عنوان تفاوت های کلی در خصوص ویژگی های مختلف گبه و گلیم شناخته می شود را در اختیار شما قرار می دهیم:
- تفاوت اندازه : گلیم معمولا در ابعاد بزرگتری از گبه بافته می شود، اما معمولا اندازه های این دو محصول زیر 6 متر است.
- جنس : جنس گلیم و گبه تشابه بسیار زیادی به هم دارند و هر دو از پشم و کرک بافته می شوند، ولی این نحوه بافت است که تفاوت نهایی را مشخص می کند.
- رنگ : رنگ های استفاده شده در گلیم معمولا تنوع بیشتری نسبت به گبه است. ولی در این میان نباید فراموش کرد که گبه ها و گلیم های ماشینی امروز که از رنگ ها مصنوعی در آن ها استفاده می شود دارای تنوع بیشتری نسبت به نمونه های دستباف و سنتی هستند.
- نقش و نگار روی گلیم به دو صورت ذهنی و از روی نقشه انتخاب و تهیه می شود، اما در بافت گبه همه طرح ها به صورت ذهنی بافته می شوند.
- نوع بافت گلیم های تولید شده به این صورت است که شما روی آن پرز نمی بینید، اما گبه به صورت پرز دار بافته می شود.
مواردی که گفتیم تفاوت های عمده ای است که این دو محصول، یعنی گبه و گلیم با هم دارند؛ در ادامه هر کدام از این مارد را به صورت جداگانه برای شما تعریف می کنیم تا بتوانید درک بهتری از فرق بین این دو محصول داشته باشید.
روش نگهداری گبه
به همان میزان که مراحل اولیه تولید گبه از اهمیت خاص خود برخوردار است، نگهداری آن نیز مستلزم دقت و توجه می باشد که این امر موجب افزایش ماندگاری و قیمت آن می شود. عوامل آسیب رسان شامل حشراتی مثل بید، موریانه، سوسک و موش می باشند که بدترین آن ها بید است.
برای مقابله با بید روش هایی مانند استفاده از محلول شیمیایی خاص در هنگام شستشو، افشانه کردن پشت و روی گبه با حشره کش یا استفاده از نفتالین و تنباکو در انبار پیشنهاد می شود. باید از قرار دادن آن در محیط تیره و تاریک و مرطوب پرهیز کرد، همچنین نباید در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار بگیرد، زیرا موجب پریدگی رنگ گبه می شود. بهتر است برای در امان ماندن آن از هر گونه رطوبت احتمالی از موکتی در زیر آن بهره گرفت و آن را در معرض هوا قرار بدهیم.
مزایای گبه چیست؟
- دوام در عین زیبایی : گبه ها جزو انواع بسیار مقاوم فرش ها هستند که انواع مرغوب آن تا چندین سال زیبایی و جذابیت اولیه خود را حفظ می کنند.
- دکوراسیون متفاوت : گبه ها بهترین انتخاب برای افزودن تنوع به دکوراسیون منزل و خاص تر و جذاب تر شدن دکوراسیون هستند. گبه های با طرح های مدرن برای سبک های مدرن و گبه ها با طرح های سنتی مثل گل بوته و … با سبک کلاسیک تطابق بیشتری دارند. از گبه ها با طرح های سنتی برای ایجاد یک دکوراسیون تلفیقی و شیک در کنار وسایل مدرن هم می توان استفاده کرد.
- گرما و صمیمیت : رفتن به گذشته ها و خاطرات قدیمی و سفر به صلح و صفا و سادگی زندگی عشایر با کمک گبه ها ممکن می شود. گبه ها با نقش های خاص و جذابشان علاوه بر گرم تر نمودن منزل در القای حس صمیمیت و سادگی نقش به سزایی دارند.
- راحتی : گبه به دلیل داشتن پرزهای بلند و تراکم بالاتر بسیار نرم و راحت است.
- اصالت، زیبایی و دوام : اصالت، زیبایی و دوام از ویژگی های فوق العاده گبه است، مواردی چون کوچک بودن (گبه ها معمولاً در ابعاد بین ۲ تا ۶ متر تولید می شوند) و هم چنین گران بودن گبه های مرغوب جزو معایب آن ها محسوب می شود
